Fahamka farqiga u dhexeeya dhibaatada iyo isku dhacu waa lama huraan si loo helo xeeladaha nafsiga ah ee ugu waxtarka badan si loo maareeyo labada xaaladood. Ogaanshaha dawladahayaga gudaha, bixinta magac iyo fahamka dhaqdhaqaaqooda waxay noo ogolaanaysaa inaan u wajahno sida ugu macquulsan oo aan u qaadano go'aamo aynaan ka shallayn doonin mustaqbalka, ilaalinta dawladaha saamaynta leh si aan uga fogaano hoos u garaac shucuur ahaan.
Maxaa dhib ah maxaase aan ahayn?
Erayga dhibka waxaa badanaa loo adeegsadaa in lagu tilmaamo xaalado kala duwan. Dhibaatadu, tusaale ahaan, waxay noqon kartaa su'aal aan jawaab u haynin, laakiin sidoo kale waxay noqon kartaa xaalad aan ku faraxsanayn oo aynaan garanayn si aan uga baxno.
Dhibaatada nafsiga ahi waxay dhacdaa marka aan isku dayno inaan gaarno dhamaadka, laakiin waxaan helnaa duruufo isdaba joog ah oo naga hor istaagaya inaan sidaas sameyno. Markay sidaas tahay, waxay caqabad ku noqotaa jidkeenna, sababtoo ah ma naqaano si aan meesha uga saarno ama uga badbaadno.
Dhab ahaantii, waa in la caddeeyo in aan inta badan ku naqaanno xaaladaha dhibka fudud ama dib u dhaca "dhibaato". Tusaale ahaan, haddii tareenka dhulka hoostiisa mara ama baska uu soo daaho, waa khalad. Haddii dhanka kale, safarada la baajiyo oo aynaan garanayn sida loo tago meesha aan u socono, waa dhibaato.
Sidaa darteed, dhibaatooyinku waa dhammaan xaaladaha aynaan helin xal degdeg ah, duruufo aynaan ku xallin karin waqti macquul ah, sidaa darteed waxay nagu qasbayaan inaan ka fikirno xeeladda xalalka.
Waa maxay dhab ahaan isku dhacu?
Khilaafku wuxuu yimaadaa marka ay jiraan laba dano oo iska soo horjeeda. Isku dhacyada dadka dhexdooda, tusaale ahaan, waxaa jira xaalad u baahan in la xalliyo, laakiin dadka ay khusayso ayaa khilaafsan sababtoo ah waxay leeyihiin dano, rajooyin iyo aragtiyo kala duwan.
Iskahorimaadka shakhsi ahaaneed, khilaafku wuxuu ka dhacaa gudahayaga. Markaynu la kulanno xaalad gaar ah, qayb innaga mid ah ayaa wax doonaysa, qayb kalena waxay rabtaa mid lidkeeda ah. Waxaa laga yaabaa in aan ka warqabno, tusaale ahaan, in aan 'wax samayno', laakiin dhab ahaantii 'rabno' in aan samayno wax kale. Ama waxaa laga yaabaa inaan isku mar la kulano shucuur kala duwan, sida soo jiidashada nagu kaxeysa ficilka iyo cabsida nagu celinaysa. Ciidamadaas oo jihooyin kala duwan u riixaya waxay abuuraan khilaaf.
Sida dhibaatooyinka, waxaan inta badan ku qeexnaa "isku dhacyada" inay yihiin xaalado aan ahayn isku dhac ama xaqiiqo jira khilaafyo been abuur ah. Kala duwanaansho ama xitaa muujinta khilaaf, tusaale ahaan, ma tusinayso jiritaanka khilaaf midkiiba. Si ay colaadu u dhacdo, waxa loo baahan yahay in la sameeyo laba ciidan oo u kala riixaya jihooyin iska soo horjeeda wakhtigan xaadirka ah oo ay u baahan yihiin in ciidamadaasi la isu keeno oo la isu keeno si ay go’aan uga gaadhaan ama wax u qabtaan.
Sidaa awgeed, xaaladaha isku dhacu waxa ay ku lug leeyihiin laba-midnimo oo ay adagtahay in laga baxsado.
Waa maxay farqiga ugu weyn ee u dhexeeya dhibaatada iyo khilaafka?
Qeexid ahaan, isku dhacu waa khilaaf, is burinaya oo ka dhasha iswaafaq la'aanta xukunnada, ujeedooyinka, danaha, fikradaha, gunaanadka ama fikradaha dhinacyada qaarkood. Taa beddelkeeda, dhibaatadu waa xaalad ama xaalad loo arko inay tahay mid aan fiicnayn ama waxyeello leh, laakiin aynaan isla markiiba ka gudbi karin sababtoo ah waxaa naga maqan agabkii, garashada, dareenka, ama agabka kale ee xal loogu heli karo.
Sidaa darteed, farqiga ugu weyn ee u dhexeeya dhibaatada iyo isku dhaca waxay ku jirtaa dabeecadeeda. In kasta oo isku dhacu leeyahay dabeecad aan kala go' lahayn sababtoo ah had iyo jeer waxay ku lug leedahay ugu yaraan laba mawqif ama xoogag iska soo horjeeda, xitaa marka ay tahay isku dhac shakhsi ahaaneed, dhibaatooyinku waxay la kulmaan kala-duwanaantan sababtoo ah waxay muujinayaan kaliya dhib, shaki ama hubanti la'aan ay tahay inaan xalino.
Maadaama ay kuwani yihiin xaqiiqooyin nafsi ah oo kala duwan, habka loola macaamilayo iyagana waa ka duwan yahay. Wax nasiib ah maaha, dhab ahaantii, inay jiraan farsamooyin iyo xeelado xallinta isku dhaca labadaba xalinta dhibaatada.
Farsamooyinka xallinta khilaafaadka ayaa diiradda saaraya isu keenida xoogagga kala duwan si loo xalliyo ismari waaga jira. Shaqsi ahaan iyo mid dhexdeed labadaba, qofku wuxuu ka shaqeeyaa inuu fahmo faa'iidooyinka iyo khasaarooyinka boos kasta, la helo meel la mid ah, dejinta yoolka, caddeeyo tanaasulaadka u baahan in la sameeyo, ugu dambeyntiina u go'aansado in wax laga beddelo.
Halkii, xeeladaha ee xalinta dhibaatada waa habab diirada saaraya xal u helida. Inkasta oo ay ku jiraan falanqaynta xaaladda oo ay ku xisaabtamaan hadafka aan rabno inaan gaadhno, shaqadu waxay diiradda saartaa horumarinta fikradaha kala duwan ee keena fikrado hal abuur leh iyo fikrado asal ah si meesha looga saaro caqabadaha ama looga jawaabo shakiga.
Sidaa darteed, iyadoo farsamooyinka xallinta isku dhaca ay kor u qaadaan isku-dhafka, xeeladaha xalinta mashaakilku waxay dhiirigeliyaan kala-duwanaanta. Kala duwanaanshaha habka loo wajahayo dhibaatada iyo isku dhacu waxaa sabab u ah in kasta oo labaduba ay badanaa keenaan curyaannimo, haddana hababka nafsiga ah ee asaasiga ahi waa kala duwan yihiin.
Colaadda, curyaaminta waxaa sabab u ah xoogagga kala duwan oo u kala riixaya jihooyin iska soo horjeeda, oo abuuraya go'aan-darro iyo in aan ku xirno xaaladda. Taa beddelkeeda, marar badan dhibaatooyin ayaa naga xanniba annaga sababtoo ah annaga qallafsanaan maskaxeed; taasi waa xaqiiqda ah in aynaan awoodin in aan aragno wax ka baxsan waxa dhacaya si aan xal ugu helno.
Dhibaatooyin iyo isku dhacyo: laba xaqiiqo nafsi ah oo aan gaar ahayn
Nolol maalmeedkeena waxaan la kulannaa dhibaatooyin iyo isku dhacyo badan. Caadi ahaan kuwani waa xaalado aan khusayn oo aan si dhakhso ah u xallin karno oo aan iloobi karno. Laakiin xaaladaha qaarkood dhibaatooyinka iyo isku dhacyadu way isku beegmi karaan, taasoo keenta murugo shucuureed oo aad u weyn taasoo keenta curyaannimo.
Tusaale ahaan, waxaa laga yaabaa in ay ina soo wajahdo dhibaatooyin muhiim ah oo xalkooda suurtagalka ahi ay dhaliyaan isku dhacyo gudaha ah. Xaaladahan, xalalka aan aragno waa kuwo iska soo horjeeda, ilaa aynaan awoodin inaynu go'aan ka gaarno. Markaa colaaddu waxay ku dhammaata in ay sii huriso oo ay sii dheeraato dhibaatada.
Si kastaba ha ahaatee, ka soo horjeeda ayaa sidoo kale dhici karta: i isku dhacyada qarsoon waxay dhalin karaan mashaakil xagga xidhiidhka dadka dhexdooda ah ama adduunkeena gudaha. Xaaladahan dhibaatadu waxay ku dambayn kartaa inay sii xumayso colaadda, oo nagu xukunta curyaannimo iyo murugo.
Fahamka farqiga u dhexeeya dhibka iyo isku dhaca, iyo sidoo kale hababka nafsaaniga ah ee salka ku haya, waxay naga caawinayaan inaan iftiimino waxa dhacaya si aan u helno dariiqa ugu fiican ama, ugu yaraan, na siiso tallaabo aan uga baxno. xaalad curyaan ah oo shucuur leh.
Sources:
Schmindt, HG iyo. Al. (2011) Habka barashada dhibaatada ku salaysan: maxaa shaqeeya iyo sababta. Waxbarashada Caafimaadka; 45 (8): 792-806.
Lichbach, MI iyo. Al. (1981) Habka isku dhaca: Qaabka rasmiga ah. Wargeyska Xalinta Khilaafaadka; 25 (1): 10.1177.
Albaabka laga soo galo Farqiga u dhexeeya dhibaatada iyo khilaafka waa inaad ogaataa waxaa markii ugu horreysay lagu daabacay Geeska cilmi nafsiga.
