Mieritreritra isika fa ny ankamaroan'ny hetsika dia tsy tongatonga ho azy, fa manana fanazavana mitombina. Izany no antony itadiavantsika antony manazava ny fihetsiky ny hafa sy ny antsika. Miezaka ny hahalala ny anton'ny fihetsik'izy ireo izahay. Ity fikatsahana causality ity dia mampiala antsika amin'ny kisendrasendra ary mamela antsika, amin'ny lafiny iray, hahatakatra an'izao tontolo izao, ary etsy ankilany, mahita mialoha ny hetsika ho avy.
Ny fametrahana ny antony mahatonga ny hetsika dia tranga iray fantatra amin'ny anarana hoe "attribution". Raha ny marina dia nanambara i Lee Ross, psikology ara-tsosialy, fa mitondra tena toy ny "psychologue intuitive" isika rehetra satria manandrana manazava ny fihetsika ary manao fintinana momba ny olona sy ny tontolo sosialy iasan'izy ireo.
Na izany aza, matetika isika dia "psikology tsy mizaha tavan'olona", fa manana fironana hitazona ny olona ho tompon'andraikitra, hampihena ny fiantraikan'ny toe-javatra. Avy eo isika dia manao ny lesoka fanalahidy ifotony na tsy fitoviana.
Inona no lesoka fanalahidy fototra?
Rehefa manandrana manazava fihetsika iray isika dia afaka mandray an-tsaina ny antony anatiny ao amin'ilay olona sy ireo lafin-javatra ivelany misy ny toe-javatra nisehoan'io fihetsika io. Noho izany, azontsika atao tsara ny manome toetra ny fitondran-tena amin'ny filan'ny nofo, ny antony manosika, ny toetrany ary ny toetrany, toy ny: "Tara vao tonga izy satria kamo", na azontsika atao ny mandray an-tanana ny sahan-kevitra sy mieritreritra: "Tara tara izy tonga satria be ny fifamoivoizana".
Satria tsy misy olona mihetsika mitokana amin'ny tontolo iainany, ny zavatra hendry indrindra tokony hatao hanazavana ny fitondran-tena dia ny fampifangaroana ny fitaoman'ny hery anaty sy ivelany. Amin'ity fomba ity ihany no ahafahantsika mahazo hevitra ho zava-kendrena araka izay azo atao amin'ireo antony rehetra manosika olona hanao zavatra amin'ny fomba iray.
Na izany na tsy izany, ny ankamaroan'ny olona dia iharan'ny fitsarana an-tendrony ary mirongatra loatra ny fiantraikan'ny antony manosika na ny toe-tsaina amin'ny fanenanana ny fiantraikan'ny sahan-kevitra, dia fantatra fa hadisoana ifotony.
Ohatra, alaivo sary an-tsaina ny toe-javatra iray mety niainanao: mitondra fiara mangina ianao rehefa mahita fiara tampoka fa mahatratra ny rehetra amin'ny fomba somary tsy mitandrina. Ny zavatra voalohany tonga ao an-tsainao dia mety tsy dia mandokadoka. Mety hieritreritra ianao fa mpamily tsy mitandrina na mpamono zava-mahadomelina mihitsy aza. Saingy mety ho olona iray izay manana vonjy maika amin'ny fiainana na fahafatesana. Na izany aza, ny fanetsehana voalohany dia matetika ny mitsara ny toetrany, mampihena ny fiovan'ny tontolo iainana mety hamaritra ny fihetsiny.
Fa maninona isika no manome tsiny ny hafa?
Nino i Ross fa manome lanja bebe kokoa an'ireo anton-javatra anatiny fotsiny isika satria mora kokoa amintsika ireo. Rehefa tsy fantatsika ny olona iray na ny toe-javatra iainany, dia mora kokoa ny mahita ny toetran'ny olona sasany na ny toetrany noho ny fandinihana ireo fiovana manodidina azy mety hisy fiantraikany eo aminy. Mahatonga anay hampamoaka anao izany.
Na izany aza, sarotra kokoa ny fanazavana. Farany dia manao ampamoaka ny hafa isika satria mino fa ny fitondran-tena dia miankina tanteraka amin'ny sitrapontsika. Ny finoana fa tompon'andraikitra amin'ny hetsika ataontsika isika dia mamela antsika hieritreritra fa mpitantana ny fiainantsika isika fa tsy ravina entin'ny rivotra fotsiny. Izany dia manome antsika fahatsapana fifehezana izay tsy vonona ny hiala. Amin'ny ankapobeny, manome tsiny ny hafa isika satria te hino fa mifehy tanteraka ny fiainantsika manokana isika.
Raha ny marina dia mitoetra ao amin'ny finoana ny tontolo marina. Ny fieritreretana fa mahazo ny sahaza azy ny tsirairay ary raha sendra fahasahiranana eny an-dàlana izy ireo satria "nitady" na tsy nanandrana fatratra, dia nanamaivana ny andraikitry ny tontolo iainana ary mampitombo ny anton-javatra anatiny. Amin'io lafiny io, ny mpikaroka ao amin'ny University of Texas dia nahita fa ny fiarahamonina tandrefana dia mazàna mitaky andraikitra amin'ny tsirairay noho ny zavatra nataony, fa ny kolontsaina tatsinanana kosa dia manome lanja bebe kokoa ny toe-javatra iainana na ara-tsosialy.
Ny zavatra inoana ao anatin'ny hadisoana fototra dia mety hampidi-doza satria, ohatra, isika dia mety hanome tsiny azy ireo iharan'ny herisetra na mieritreritra isika fa ny olona voahilikilon'ny fiarahamonina dia tompon'andraikitra tanteraka amin'ny lesoka. Noho ny lesoka fototra fanamarihana, azontsika atao ny mihevitra fa ireo izay manao "ratsy" dia olona ratsy satria tsy manelingelina ny fandinihana ireo anton-javatra na firafitra isika.
Tsy tongatonga ho azy noho izany ny fanamafisana ny lesoka famaritana fototra rehefa tadiavina ny fanazavana momba ny fihetsika ratsy. Rehefa mampatahotra antsika ny toe-javatra iray ary mampivadi-po antsika, dia mihevitra isika fa amin'ny lafiny iray, tompon'andraikitra ilay niharam-boina. Ny fahatsinjovana ny fisainana an'izao tontolo izao dia tsy ara-drariny ary ny zavatra sasany mitranga tsy ampoizina dia mampatahotra loatra, toy ny fanadihadiana natao tao amin'ny University of Ohio. Amin'ny ankapobeny, manome tsiny ireo niharam-boina izahay tamin'ny fanampiana anay hahatsapa ho azo antoka kokoa ary hanamafy ny fomba fijerinay an'izao tontolo izao.
Manamarina izany ny fanadihadiana nataon'ny vondrona psikology iray avy amin'ny anjerimanontolo Washington sy Illinois. Nangataka olona 380 ireto mpikaroka ireto mba hamaky lahatsoratra iray ary nanazava fa ny lohahevitra dia nofinidy tsy nahy tamin'ny alàlan'ny famadihana vola madinika, milaza fa tsy voatery nifanaraka tamin'ny atiny ny mpanoratra.
Ny mpandray anjara sasany dia namaky kinovan'ny lahatsoratra ho an'ny politika fampidirana mpiasa ary ny hafa manohitra. Avy eo dia tsy maintsy nasehon'izy ireo ny toetran'ny mpanoratra ny lahatsoratra. 53% ny mpandray anjara dia nanondro ny mpanoratra ny fihetsika mifanentana amin'ilay lahatsoratra: ny fihetsika manohana ny fampidirana raha toa ka mihetsika sy manohitra ny fampidirana ny lahatsoratra raha toa ka mifanohitra amin'ny politika toy izany ny lahatsoratra.
Ny 27% amin'ireo mpandray anjara ihany no nanondro fa tsy afaka hahafantatra ny toeran'ny mpanoratra ny fanadihadiana izy ireo. Ity fanandramana ity dia manambara ny fahajamban'ny toe-javatra sy ny fitsarana haingana, izay mitarika antsika hanome tsiny ny hafa nefa tsy manisy fiheverana ireo toe-javatra mamono.
Anjaranao ny lesoka fa tsy ahy
Mahaliana fa ny lesoka fanamelohana ifotony dia mirona amin'ny hafa, tsy dia fahita firy amintsika. Izany dia satria isika iharan'ilay antsoina hoe "fitongilanana mpitazana ny mpilalao".
Rehefa mandinika ny fihetsiky ny olona iray isika dia mirona hanome ny toetran'izy ireo amin'ny toetrany na ny antony manosika azy fa tsy amin'ny toe-javatra, fa rehefa isika no mpandray anjara mavitrika dia mirona hanao ny zavatra ataontsika ho an'ny tarehin-javatra. Raha lazaina amin'ny teny hafa, raha misy olona tsy mitondra tena ratsy, dia heverintsika fa olona ratsy izy ireo; fa raha diso fitondran-tena isika, dia noho ny toe-javatra.
Ity fitongilanana mpizaha tany ity dia tsy noho ny fiezahantsika manamarina ny tenantsika ihany sy miaro ny aintsika tsy miova, fa koa ny fahafantarantsika bebe kokoa ny sahan-kevitra niseho ny fihetsika resahina.
Ohatra, raha sendra olona ao anaty bara feno olona isika, dia mihevitra isika fa tsy mitandrina na tsy mahalala fomba, fa raha manosika olona iray isika dia heverintsika fa satria tsy ampy ny toerana satria tsy mihevitra ny tenantsika ho tsy mitandrina isika olona na tsy mahalala fomba. Raha misosika amin'ny hoditr'akondro ny olona iray dia heverinay ho tsy misy dikany izany, fa raha solafaka kosa isika dia hanome tsiny ny hoditra. Toy izany tsotra izao.
Mazava ho azy, indraindray isika dia mety ho lasibatry ny tsy fitoviana. Ohatra, ny mpikaroka ao amin'ny Sekolin'ny fitsaboana Perelman nahita fa ny mpamonjy voina sasany dia mahatsapa ho meloka tokoa noho ny hamaroan'ny olona maty taorian'ny loza iray. Ny zava-mitranga dia mihevitra loatra ny heriny sy ny fitaoman'izy ireo ny olona, manadino ireo fiovaovana rehetra izay tsy voafehin'izy ireo amin'ny toe-javatra mampidi-doza.
Toy izany koa, afaka manome tsiny ny tenantsika isika amin'ireo zava-dratsy mahazo ny olona akaiky, na dia tena voafetra ihany aza ny fifehezana ny toe-javatra sy ny fanapahan-kevitr'izy ireo. Na izany aza, ny fitongilanana momba ny fiangarana dia mitarika antsika hieritreritra fa afaka nanao zavatra bebe kokoa isika hisorohana ny zava-tsarotra, raha ny tena izy dia tsy nanao izany isika.
Ahoana no ahafahantsika mandositra ny lesoka fanamelohana ifotony?
Mba hanalefahana ny vokatry ny lesoka fanalahidy fototra dia mila mampiditra fiaraha-miory isika ary manontany tena hoe: "Raha teo amin'ny kiraron'io olona io aho, ahoana no hanazavako ny toe-javatra?"
Io fanovana ny fomba fijery io dia hahafahantsika manova tanteraka ny fahatsapana ny toe-javatra sy ireo fintinina ataontsika momba ny fihetsika. Raha ny marina dia fanandramana natao tao amin'ny Oniversite andrefan'i Angletera no nahitana fa ny fiovan'ny fomba fijery am-bava dia manampy antsika hiady amin'io fitongilanana io.
Ireo psikology ireo dia nametraka fanontaniana tamin'ny mpandray anjara izay nanery azy ireo hiverina amin'ny fomba fijery amin'ny toe-javatra samihafa (izaho-ianao, eto-eto, izao-avy eo). Hitan'izy ireo koa fa ireo olona nahazo an'ity fiofanana ity hanova ny fomba fijerin'izy ireo dia tsy dia manome tsiny ny hafa ary mandray an-tanana ny lafin'ny tontolo iainana hanazavana ny zava-nitranga.
Noho izany, mila mahita fihetsika fotsiny isika amin'ny alàlan'ny fangorahana, tena mametraka ny tenantsika amin'ny kirarin'ny iray hafa hiezaka hahatakatra azy amin'ny masony.
Midika izany fa amin'ny fotoana hitsarantsika olona iray hafa dia tsy maintsy tadidintsika fa mety hijaly noho ny hadisoana lehibe voalaza isika. Raha tokony hanome tsiny azy na hihevitra azy ho olona "ratsy" dia tokony hanontany tena fotsiny isika hoe: "Raha izaho izany olona izany, nahoana no hanao zavatra toy izany aho?"
Io fanovana ny fomba fijery io dia hahafahantsika ho tonga empathic sy mahatakatra olona bebe kokoa, olona izay tsy miaina amin'ny fitsarana ny hafa, fa manana fahamatorana ara-tsaina ampy hahafantarana fa tsy misy mainty na fotsy.
Loharano:
Han, J., LaMarra, D., Vapiwala, N. (2017) Mampihatra lesona avy amin'ny psikolojia sosialy hanovana ny kolontsain'ny famoahana fahadisoana. Medical Education; 51 (10): 996-1001.
Hooper, N. et. Al. (2015) Ny fandraisana ny fomba fijery dia mampihena ny lesoka famaritana fototra. Gazety momba ny siansa momba ny fitondran-tena; 4 (2): 69–72.
Bauman, CW & Skitka, LJ (2010) Manao fomban-drazana amin'ny fitondran-tena: ny fihanaky ny fitongilanana fanavakavahana amin'ny mponina ankapobeny. Psychology fototra sy ampiharina; 32 (3): 269–277.
Parales, C. (2010) El error fundamental en psychology: reflexiones en torno a las contribuciones de Gustav Ichheiser. Revista de Psicología Kolombiana; 19 (2): 161-175.
Gawronski, B. (2007) Fahadisoam-panondroana fototra. Rakipahalalana momba ny psikolojia sosialy; 367-369.
Alicke, MD (2000) Fanaraha-maso azo tsaboina sy ny psikolojia omena tsiny. Psychological Bulletin; 126 (4): 556–574.
Ross, L. & Anderson, C. (1982) Ny lesoka tamin'ny fizotran'ny fanamelohana: Ny fiaviany sy ny fikojakojana ireo tombana sosialy diso. Konferansa: Fitsarana tsy azo antoka: Heuristics sy biases.
Ross, L. (1977) Ny psikolojika malemy paika sy ny lesoka ao aminy: Disortions amin'ny fizotran'ny Attribution. Fivoarana amin'ny psikolojika andrana fanandramana; (10): 173-220.
Ny fidirana Fahadisoam-panondroana ifotony: manome tsiny ny olona amin'ny fanadinoana ny teny manodidina se Público populaire de Korneran'ny Psycholojia.
