Qiimeyntu waa farsamo difaac oo aan cidina ka baxsan. Markay wax khaldamaan oo aan dareemno gees, waxaan dareemi karnaa culeys sidaa darteed ma awoodno inaan ula qabsano xaqiiqda la qabsi ahaan. Markii aan la kulanno xaalado si gaar ah ugu hanjabaya "I", waxaynu u jeednaa inaan iska ilaalino nafsadeena si aan u ilaalino isku dheelitirnaan nafsi ah oo noo oggolaaneysa inaan horay ugu sii socono dhaawaca ugu yar ee suurtagalka ah ee maskaxdeenna Caqli-galinta ayaa laga yaabaa inay tahay habka difaaca ugu baahsan.
Waa maxay caqli galnimada cilmu-nafsiga?
Fikradda caqli galintu waxay ka soo bilaabmaysaa falanqeeyaha cilmu-nafsiga ee Ernest Jones. Sannadkii 1908-kii wuxuu soo jeediyay qeexitaankii ugu horreeyay ee caqli-celinta: "Abuuritaanka sabab lagu sharxo dabeecad ama ficil aan ujeedkiisa la aqoonsan". Sigmund Freud wuxuu si dhakhso leh u qaatay fikradda caqli-galnimada si uu macno ugu yeesho sharraxaadda ay bukaanku siiyaan calaamadaha neerfaha.
Asal ahaan, caqligalintu waa nooc diidmo ah oo noo oggolaaneysa inaan ka fogaanno isku dhaca iyo jahwareerka ay dhaliso. Sidee u shaqaysaa? Waxaan raadineynaa sababo - oo sida muuqata macquul ah - si aan u qiil siinno ama u qarino khaladaadka, daciifnimada ama is burinta aynaan rabin inay aqbalaan ama aynaan garanayn sida loo maareeyo.
Ficil ahaan, caqligalintu waa qaab diidmo ah oo noo oggolaaneysa inaan wax ka qabanno isku dhacyada shucuurta ama xaaladaha walaaca gudaha ama dibedda iyadoo la abuurayo sharraxaad kalsooni leh laakiin qaldan oo ku saabsan fikirkayaga ama dadka kale, ficilladooda ama dareenkeenna si loo daboolo ujeeddooyinka dhabta ah.
Farsamaynta caqli-galnimada, oo ay ku xanniban tahay waxa aynaan rabin inaynu aqoonsanno
Marka la eego guud ahaan, waxaan u adeegsanaa caqli gal si aan isugu dayno inaan u sharaxno oo aan qiil u siino dhaqamadeena ama wixii nagu dhacay si muuqata oo macquul ah ama macquul ah, si xaqiiqooyinkaas ay u noqdaan kuwa loo dulqaadan karo ama xitaa wanaagsan.
Qiimeyntu waxay ku dhacdaa laba marxaladood. Bilowga waxaan go'aan qaadanaa ama dhaqan galino dabeecad dhiirrigelin sabab gaar ah. Daqiiqada labaad waxaan dhiseynaa sabab kale, oo lagu daboolay macquulnimo iyo isku xirnaan, si aan ugu qiilno go'aankeena ama dhaqankeena, nafteenna iyo dadka kale.
Waxaa xusid mudan in caqli celinta micnaheedu uusan aheyn been - uguyaraan dareenka ugu adag erayga - marar badan oo qofku runti kudhamaado rumeynta sababaha la dhisay Farsamaynta caqligalintu waxay raacdaa waddooyinka ka baxa wacyigeenna; taasi waa, annaga oo aan ogayn inaynaan khiyaanayn nafteena ama kuwa kale.
Xaqiiqdii, markii cilmu-nafsigu isku dayo inuu soo bandhigo sababahan, waa wax iska caadi ah inuu qofku inkiro maxaa yeelay wuxuu ku qanacsan yahay in sababihiisa ay sax yihiin. Ma hilmaami karno in caqligalintu ku salaysantahay sharraxaad inkasta oo ay been tahay, haddana macquul tahay. Maaddaama doodaha aan soo jeedineyno ay yihiin kuwo caqli-gal ah, waxay maareeyaan inay na qanciyaan sidaa darteedna uma baahnin inaan aqoonsanno karti-darradeena, qaladkeenna, xaddidnaantayada ama cilladaha aan qabno
Qiimeyntu waxay u shaqeysaa sidii qaab kala-goys ah. Anaga oo aan dareensanayn, waxaan abuureynaa masaafo udhaxeysa "wanaagga" iyo "xumaanta", innaga oo nafteena u nisbeyneyna "tan wanaagsan" iyo diidmada "xun", si meesha looga saaro ilaha amni-darrada, halista ama xiisadda shucuureed ee aynaan rabin garwaaqso Sidan oo kale waxaan awoodnaa inaan "ula qabsano" deegaanka, xitaa haddii aanan si dhab ah u xallin khilaafyadayada. Waxaan badbaadinaa nafteena mustaqbalka dhow, laakiin ma ilaalinayno waligeen.
Dhakhaatiirta cilmu-nafsiga ku takhasusay ee Jaamacadda California waxay ogaadeen in habka caqli-galku u dhaqaajin karo si dhakhso leh markay tahay inaan go'aanno adag qaadanno ama aan la kulanno isku dhacyo aan mugdi ku jirin, iyadoo aan laga fiirsanayn, iyadoo si uun loo soosaarayo go'aan qaadashada si loo yareeyo welwelka. go'aamiya lafteeda habka go'aan qaadashada.
Sidaa darteed, markasta kama war qabno inaan caqli galno. Si kastaba ha noqotee, diidmadani way ka sii yaraan doontaa ama way sii adkaan doontaa waxayna ku xirnaan doontaa inta aan u aragno xaqiiqada ka sii yar ama ka sii yar ee "I"
Tusaalooyinka caqli-celinta oo ah qaab difaac ee nolol maalmeedka
Qiimeynta ayaa ah farsamo difaac oo aan adeegsan karno iyada oo aan laga warqabin nolol maalmeedka. Malaha tusaalaha ugu da'da weyn ee caqli galintu wuxuu ka yimid sheekada Aesop ee "Dawacadii iyo canabki".
Qisadan, dawacadu waxay aragtaa kooxo, waxayna isku daydaa inay gaarto. Laakiin isku dayo badan oo fashilmay ka dib, wuxuu ogaaday inay aad u sarreeyaan. Marka wuu quudhsaday iyaga oo leh: "Ma bislaan!".
Nolosha dhabta ah waxaan u dhaqmeynaa sida dawacada taariikhda iyada oo aan la ogaan. Xaqiijinta, dhab ahaantii, waxay qabataa hawlo nafsiyeed oo kala duwan:
• Ka fogow niyad jab. Waxaan u adeegsan karnaa caqli-gal si looga fogaado in lagu hungoobo awoodeena iyo inaan ilaalino sawirka wanaagsan ee aan nafteena ka qabno. Tusaale ahaan, haddii wareysiga shaqo uu khaldamay, waxaan nafteenna been ugu sheegi karnaa innagoo nafteenna u sheegayna inaynaan dhab ahaan rabin shaqadaas.
• Ha aqoonsan xaddidnaanta. Caqli-celinta ayaa naga badbaadineysa inaan aqoonsanno qaar ka mid ah xaddidadeena, gaar ahaan kuwa naga dhigaya kuwo aan raaxo lahayn. Haddii aan xaflad aadno, waxaan dhihi karnaa ma dheelno sababtoo ah ma dooneyno dhidid, marka runta ay tahay inaan ka xishoonno qoob-ka-ciyaarka.
• Ka fakashada dambiga. Waxaan u muuqanaa inaan dhaqan galino habka caqli galinta si aan u qarino qaladaadkeena isla markaana aan u xakameyno dareenka dambiga. Waxaan nafteena u sheegi karnaa in dhibaatada ina walaac qabtaa ay soo bixi laheyd si kasta ama aan u maleyneyno in mashruuca uu halaagsamay bilowgii.
• Ka fogow is-dhexgalka. Qiimeyntu sidoo kale waa istiraatiijiyad aan ku dhex milmin nafteena, badiyaa iyadoo laga baqayo waxa aan heli karno. Tusaale ahaan, waxaan ku qiil siin karnaa dabeecadeena xun ama dhaqankeena anshax xumada leh culeyska aan ku abuurnay saxmada taraafikada markii run ahaantii dabeecadahaani ay qarin karaan a khilaaf qarsoon qofkaas.
• Ha qiran xaqiiqda. Marka xaqiiqadu ka sarreyso awoodeena si aan u wajahno, waxaan u adeegsaneynaa caqli-gal ahaan hab difaac ah oo naloo ilaaliyo Qofka xiriir wada jir ah, tusaale ahaan, wuxuu u maleyn karaa inay isaga qaladkiisa tahay inuu garan waayo in lammaanihiisu yahay qof xadgudub ah ama uusan isaga jeclayn.
Goorma ayay caqligalintu dhibaato noqotaa?
Qiimeyntu waxay noqon kartaa la qabsi maadaama ay inaga ilaalinayso shucuurta iyo dhiirrigelinta aynaan awoodin inaan la qabsano waqtigaas. Dhammaanteen waxaan ku dhejin karnaa xoogaa farsamo difaac ah iyada oo dhaqankeenna aan loo tixgelinaynin mid cuduradeed. Waxa caqliga ka dhigayaa run ahaantii dhibaato waa adkaanta ay ku muujiso nafteeda iyo kordhinteeda waqti dheer.
Kristin Laurin, oo ku takhasustay cilmu-nafsiga ee Jaamacadda Waterloo, runtiina waxay samaysay tijaabooyin taxane ah oo aad u xiiso badan taas oo ay ku muujisay in caqli-galinta inta badan la adeegsado marka la aamino in dhibaatooyinku xal u la’yihiin. Asal ahaan, waa nooc ka mid ah is dhiibid maxaa yeelay waxaan u qaadaneynaa inaysan macno samaynayn in dagaalka la sii wado.
Mid ka mid ah tijaabooyinka, ka qaybgalayaashu waxay akhriyeen in yaraynta xaddiga xawaaraha ee magaalooyinka ay dadka ka dhigayso mid ammaan ah iyo in sharci dejiyuhu go'aansaday inuu hoos u dhigo. Qaar ka mid ah dadkan ayaa loo sheegay in sharciga cusub ee taraafikada uu dhaqan galayo, halka kuwa kalena loo sheegay inay macquul tahay in sharciga la diido.
Kuwii aaminsanaa in xawaaraha xawaaraha la dhimi doono ayaa aad ugu qanacsanaa isbedelka waxayna raadinayeen sababo macquul ah oo ay ku aqbalaan cabirka cusub marka loo eego kuwa u maleeyay inay jirto suurtagalnimada in xadka cusub aan la ansixin doonin. Tani waxay ka dhigan tahay in caqligalintu ay naga caawin karto inaan wajahno xaqiiqo jirta oo aanaan baddali karin.
Si kastaba ha noqotee, halista u adeegsiga caqliga sida farsamaynta laqabsashada caadiyan badanaa way ka miisaan badan tahay faa'iidooyinka ay noo keeni karto:
• Waxaan qarinaa shucuurteena. Cadaadinta shucuurtayada waxay yeelan kartaa waxyeelo waqti dheer ah. Caadifaduhu waxay u jiraan inay muujiyaan isku dhac aan u baahan nahay inaan xallino. Iyaga oo la iska indhatiro sida caadiga ah ma xalliso dhibaatada, laakiin waxay u badan tahay in ay ku dambeeyaan kalsooni-darro, in badan oo naga sii xumaato oo ay sii waddo xaalad-xumada iyaga u keenta.
• Waxaan diidnay inaan aqoonsanno hooskeenna. Markii aan ku tababbaranno caqli-celinta sidii farsamo difaac waxaan dareemi karnaa wanaag maxaa yeelay waxaan ilaalineynaa muuqaalkeenna, laakiin mustaqbalka fog, ma garawno daciifnimadayada, khaladaadka ama cilladaha naga hor istaagaya inaan ku korno dadka. Waxaan kaliya horumarin karnaa markaan helno muuqaal macquul ah oo nafteena ah isla markaana aan ka warqabno sifooyinka aan ubaahanahay inaan xoojino ama kaamilno.
• Waxaan ka dhaqaaqeynaa xaqiiqda. In kasta oo sababaha aan raadineyno ay macquul yihiin, haddii aysan run ahayn maxaa yeelay waxay ku saleysan yihiin caqli xumo, natiijooyinka muddada-dheer waxay noqon karaan kuwo aad u xun. Qiimeyntu caadi ahaan maahan mid la qabsi ah maxaa yeelay waxay naga sii fogeyneysaa kana fogeyneysaa xaqiiqda, hab naga hor istaagaya inaan aqbalno oo aan ka shaqeyno inaan wax ka beddelno, oo kaliya u adeegta inay sii dheereyso xaalad qanacsanaanta.
Furayaasha in la joojiyo adeegsiga caqliga sida farsamada difaaca
Markaan nafteenna been u sheegayno, iskama indha tiri karno oo keliya dareenkeenna iyo ujeeddooyinkeenna, laakiin sidoo kale waxaan qarinaynaa macluumaad qiimo leh. Macluumaadkan la'aanteed, way adagtahay in go'aanno fiican la qaato. Waxay u egtahay inaan ku dhex soconno nolosha anagoo indho la '. Dhinaca kale, haddii aan awoodno inaan u qiimeyno sawirka oo dhammaystiran qaab waadax ah, macquul ah oo go'doon ah, si kasta oo ay u adkaatoba, waxaan awood u yeelan doonnaa inaan qiimeyno midka ugu habboon istiraatiijiyadda la raacayo, midka dhibaatada noogu yar tanina, mustaqbalka fog, waxay noo keenaysaa faa iidooyin intaa ka sii weyn.
Taasi waa sababta ay muhiim u tahay in la barto in la aqoonsado shucuurteenna, dhiirrigelinta iyo dhiirrigelintayada. Waxaa jira su’aal inagu fogaan karta inay ina sii fogato: “waayo?” Markay wax ina dhibayaan ama naga dhigayaan kuwo aan raaxo lahayn, waa inaan si fudud isu weydiinno sababta.
Waa muhiim inaadan u deg degin jawaabta ugu horreysa ee maskaxda ku soo dhaceysa maxaa yeelay waxay u badan tahay inay caqli gal tahay, qaasatan haddii ay tahay xaalad si gaar ah noo dhibaysa. Waa inaan sii wadnaa baaritaanka ujeedooyinkeena, isweydiineynaa sababta illaa inta aan ka gareyno sharaxaadda taas oo dhalinaysa isku-dheellitirnaan shucuur leh. Nidaamkan isdhexgalka ayaa bixin doona oo naga caawin doona inaan si fiican isu barano oo aan nafteena u aqbalno sida aan nahay, sidaa darteed waa inaan u baahanahay in yar iyo in ka yar caqliga.
Sources:
Veit, W. et. Al. (2019) Sababta Qiimeynta. Sayniska Dhaqanka iyo Maskaxda; 43.
Laurin, K. (2018) Daahfurka Qiimeynta: Saddexda Daraasadood ee Goobta ah waxay Helaan Sicir Kordhin Marka Xaqiiqooyinka La Filayo Noqdaan Kuwa Hadda Jira. Psychol Sci; 29 (4): 483-495.
Knoll, M. et. Al. (2016) Qiimeynta (Farsamada Difaaca) En: Zeigler-Hill V., Shackelford T. (eds) Encyclopedia ee Shakhsiyadda iyo Kala Duwanaanshaha Shakhsiyeed. Guga, Cham.
Laurin, K. et. Al. (2012) Falcelinta iyo Qiimeynta: Jawaabaha Kaladuwan ee Siyaasadaha Xaddidaya Xorriyadda. Psychol Sci; 23 (2): 205-209.
Jarcho, JM et. Al. (2011) Aasaaska aasaasiga ah ee caqli galnimada: dhimista maqnaanshaha garashada inta lagu jiro go'aan qaadashada. Socdaalka Cogn ee Neurosci; 6 (4): 460-467.
Albaabka laga soo galo Qiimeynta, habka difaaca ee aan nafteenna ku khiyaaneyno waxaa markii ugu horreysay lagu daabacay Geeska cilmi nafsiga.
