Imfa ya munthu amene timamukonda ndi imodzi mwa zinthu zovuta kwambiri pamoyo wathu. Kudziŵa kuti munthuyo wapita, kuti wapita kosatha, kumadzetsa ululu waukulu ndi kudzimva wopanda kanthu.
Palibe chimene chimatikonzekeretsa kuvutika kumeneko. Mawu sakhala mankhwala ochiritsa bala. Tiyenera kulola nthawi kupita ndikuthana ndi zowawazo. Koma kudziwa zotsatira za kutayikako kungatithandize kumvetsa bwino zomwe tikukumana nazo. Motero tidzatha kudzichitira chifundo pamene tikuvomereza chenicheni chatsopanocho.
Kodi imfa ya wokondedwa imakhudza bwanji?
Tonsefe timadziwa kuti imfa ndi mbali ya moyo, koma ngakhale zili choncho, munthu amene timam’konda akamatisiya, n’kovuta kupirira n’kuvomereza kuti tiyenera kupitirizabe popanda munthuyo.
Aliyense amachita mosiyana ndipo amagwiritsa ntchito zomwe ali nazo kuti athe kuthana ndi ululuwo momwe angathere. Koma ngakhale kuti ululu uliwonse ndi wapadera, n'zosatheka kupeŵa malingaliro angapo omwe amagwedeza thambo lathu lamkati.
• Kunjenjemera ndi dzanzi m'maganizo. Kaŵirikaŵiri kudodoma ndiko kuchita koyamba pa imfa ya wachibale. N’kwachibadwa kuti m’maola oyambirira, masiku kapena milungu yoyambirira timakhala ndi mpumulo wamaganizo umene umatilola kupitiriza ngati kuti palibe chimene chachitika. Ndi a njira zodzitetezera zomwe zimatiteteza kuti malingaliro athu athe kukonza zomwe zidachitika. Nthaŵi zambiri, kudzimva kukhala wopanda pake kapena kusayanjanitsika kumeneko kumatsagana ndi chisokonezo ndi kusokonezeka maganizo.
• Kupweteka. Kutaya wokondedwa n’kopweteka kwambiri, n’chifukwa chake kumabweretsa ululu waukulu. Ndi kuzunzika koopsa kwambiri komwe kumawonekera m'malingaliro ndi m'thupi. Anthu ambiri amafotokoza kuti anataya gawo lawo, kudulidwa pakati, ngati kuti mtima wawo wang'ambika.
• Mkwiyo. Munthu akamwalira, sikuti timangomva chisoni, komanso ndi bwino kupsa mtima komanso kupsa mtima. Imfa ingaoneke ngati yankhanza kapena yosalungama kwa ife, makamaka ngati tikuchita ndi wachinyamata kapena ngati tinali ndi zolinga za m’tsogolo. Tingakwiyire kwambiri munthu amene anafa chifukwa cha “kutisiya,” koma tikhoza kudzikwiyira tokha kapena dziko.
• Kudziimba mlandu. Kudziimba mlandu ndi kachitidwe kena kofala pa imfa ya wokondedwa, ndi chimodzi mwa zovuta kwambiri kuthana nazo. Tingadzimve kuti ndife olakwa mwachindunji kapena mwanjira ina chifukwa cha imfa ya munthuyo, chifukwa chosakhala pafupi kapena kukhala wachifundo kwa iwo. Ngati sitilimbana ndi mlanduwo molimba mtima ndikuulola kuti umangidwe, kaŵirikaŵiri kumabweretsa mikangano yodziimba mlandu yomwe imatilepheretsa kupirira zomwe zinachitika.
• Chisoni. Mwachiwonekere imfa ya wachibale imabweretsanso malingaliro monga chisoni, chikhumbo ndi kusungulumwa. Nthawi zina, zimawonekera kwa ife kuti chilichonse chataya tanthauzo. Ngati sitingathe kulimbana ndi mikhalidwe imeneyi, tikhoza kuvutika maganizo. M'malo mwake, mpaka 50% ya anthu omwe adataya mnzawo amakumana ndi zovuta m'miyezi yoyamba pambuyo pa imfa. Pambuyo pa chaka, 10% amatha kudwala matenda ovutika maganizo.
Pachifukwa ichi, kafukufuku yemwe adachitika ku University Columbia inavumbula kuti imfa ya wokondedwa imawonjezera kwambiri chiwopsezo cha kudwala m’maganizo, makamaka kusokonezeka kwa maganizo monga kuda nkhaŵa kapena kupsinjika maganizo.
Imfa ya wachibale ndi imodzi mwa mikhalidwe yodetsa nkhaŵa kwambiri m’moyo, motero zotsatira zake sizimangokhalira kukhudzika mtima. M'malo mwake, kupsinjika komwe kumapanga kumatikhudzanso pamlingo wakuthupi, kufalikira ku ziwalo zonse, makamaka kuukira chitetezo chamthupi.
Kafukufuku wopangidwa ku yunivesite ya Sydney, mwachitsanzo, adapeza kuti chitetezo cha mthupi chimachepa ndipo mayankho otupa amawonjezeka mwa anthu omwe akukumana ndi ululu. Ichi ndi chimodzi mwa zifukwa zomwe timadwala komanso zimatengera nthawi yaitali kuti tichire pambuyo potaya wokondedwa.
Kafukufuku wopangidwa ku yunivesite ya Harvard adapita patsogolo pozindikira kuti mwayi wakufa ukuwonjezeka tikakhala pachisoni, makamaka ngati tadwala kale matenda am'mbuyomu, chodabwitsa chomwe chimadziwika kuti "umasiye".
Ndipotu, ofufuza a ku Swedish anapeza kuti anthu omwe ali ndi vuto la mtima amene wachibale wawo anamwalira ali ndi chisoni, makamaka mlungu wotsatira imfayo.
Imfa ya mwamuna kapena mkazi imawonjezera ngozi ndi 20%, imfa ya mwana ndi 10%, ndi imfa ya m'bale ndi 13%. Chiwopsezo chinali chachikulu makamaka kwa iwo omwe adatayika kawiri: kuwonjezeka kwa 35%, poyerekeza ndi 28% pakutayika kamodzi.
Kulimbana ndi ululu, sitepe imodzi panthawi
Nthawi ndi yabwino kuchiritsa mabala. Pamene masiku akupita, timavomereza kutaya. Komabe, pafupifupi 7 peresenti ya anthu amakakamira kukana, kukwiya, kapena chisoni. Amakhala a ululu wovuta kapena wosakonzedwa. Kuti mupewe izi, ndikofunikira kutsatira malangizo angapo:
• Dzipatseni chilolezo kuti mumve. Ululu umayambitsa malingaliro osiyanasiyana. M’pofunika kuti tisadziuze mmene tiyenera kumvera komanso kusalola anthu ena kutiuza mmene tiyenera kumvera. Tikayang'anizana ndi imfa, m'pofunika kuvomereza malingaliro athu, ngakhale opweteka kwambiri, ndi kulola kuti timve chisoni ndi kulira. Kuchotsa masautso akunja kudzatithandiza kuwagonjetsa.
• Khalani oleza mtima ndi kutichitira zabwino. Munthu aliyense amatsatira njira yakeyake ya machiritso. M'pofunika kuti tisamadzikakamize komanso kukhala oleza mtima. Tiyenera kuvomereza kuti tiyenera kumva maganizo onsewo. Machiritso adzabwera mu nthawi yake. Choncho, n’kofunika kuti tisamadzikakamize ndiponso kuti tizidzichitira zinthu mokoma mtima ndiponso mokoma mtima pa nthawi yonseyi.
• Khalani ndi zizoloŵezi za moyo. Munthu wina wapamtima wathu akamwalira, timamva kuti dziko lathu lawonongeka. Kusunga zinthu zina za tsiku ndi tsiku kudzatithandiza kukhazikitsa dongosolo linalake m’miyoyo yathu ndi kutipangitsa kukhala otanganidwa, zimene zidzatithandiza kukhalanso ndi chidaliro ndi kudzidalira.
• Kambiranani za kutaya. Anthu ambiri amachoka pambuyo pa imfa, koma kugawana ululu kumathandiza kuchira. Kulankhula za kutayika, kukumbukira komanso zomwe takumana nazo ndi wokondedwayo kumatithandiza kukonza zomwe zidachitika. Kuyika zomwe timamva m'mawu ndi njira imodzi yophatikizira kutayika kumeneku mu mbiri ya moyo wathu.
Monga lamulo, ululu ndi chisoni zimatha pakapita miyezi, ndipo pamapeto pake zimasowa pakatha chaka. Ngakhale kuti palibe nthawi yoyenera kuthana ndi ululu ndipo nthawi zambiri sitimadutsa magawo ake pang'onopang'ono koma timakumana ndi zopinga ndi zotsika, ngati ululuwo sutha, ndikofunikira kupeza chithandizo chamaganizo.
Katswiri wa zamaganizo angatithandize kuthana ndi imfa ya wachibale wathu kuyambira pachiyambi. Zidzatithandiza kuthana ndi chisoni, kudziimba mlandu kapena nkhawa zomwe kutayika kumabweretsa. Sizingatipulumutse ku zowawa, koma zidzatipatsa zida zothana nazo bwino, ndipo koposa zonse, zidzatithandiza kudutsa m'maliro kuti tisamangidwe m'magawo ake aliwonse.
Mosakayikira, kuchira ku imfa ya wokondedwa kumatenga nthaŵi. Kukhala ndi chichirikizo, osati kokha kuchokera kwa abwenzi ndi achibale komanso kuchokera kwa katswiri wa zamaganizo, kungachititse kuti zimenezi zisakhale zovuta ndi zopiririka. Mwanjira imeneyi tingathe kusunga thanzi lathu la maganizo ndi kupezanso thanzi labwino lomwe, pambuyo pake, chimene munthuyo angatikonde.
Malire:
Chen, H. et. ndi. (2022) Chisoni ndi Kuneneratu mu Kulephera Mtima: Phunziro la Gulu la Sweden. J Am Coll Cardiol HF; 10(10):753–764.
Keyes, KM ndi. Al. (2014) The Burden of Loss: Imfa yosayembekezeka ya wokondedwa ndi matenda amisala m'moyo wonse mu kafukufuku wapadziko lonse.. Am J Psychiatry; 171(8): 864–871.
Buckley, T. et. Al. (2012) Physiological correlates wafedwa ndi zotsatira za kuferedwa. Dialogues Clin Neurosci; 14(2): 129–139.
Moon, JR et. Al. (2011) Umasiye ndi Imfa: Meta-Analysis. Plos One; 10.1371.
Pakhomo Kodi mungatani ndi imfa ya wachibale? idasindikizidwa koyamba mu Pakona ya Psychology.
